Η επιμελήτρια της έκθεσης «Μη μου άπτου» μίλησε στην «Κ» για τη σχετική εικαστική δράση
Του Μιχάλη Χριστοδούλου
Βυζαντινοί και σύγχρονοι καλλιτέχνες αναπαριστούν την υπέρβαση προσφεύγοντας σε μία μεταφυσική πραγματικότητα
Μία πρωτότυπη, πρωτοποριακή και ιδιαίτερη για την Κύπρο εικαστική δράση παρουσιάζεται εδώ και μερικές ημέρες υπό τον τίτλο: «Μη μου άπτου. Βυζαντινές αναλογίες στη σύγχρονη κυπριακή τέχνη». Πρόκειται για ένα εικαστικό εγχείρημα που διοργανώνει το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού με την υποστήριξη της Ιεράς Μητρόπολης Λεμεσού και του κοινοτικού συμβουλίου Πελενδρίου υπό την επιμέλεια της ιστορικού τέχνης δρος Νάτιας Αναξαγόρου. Η έκθεση ξεχωρίζει πρώτον για το γεγονός ότι πραγματοποιείται σε εκκλησιαστικούς χώρους μέσα στους οποίους εκτίθενται έργα σύγχρονης τέχνης 17 Κυπρίων δημιουργών και κατά δεύτερον συμβάλλει στην ευρύτερη προσπάθεια της πολιτιστικής αποκέντρωσης από τα αστικά κέντρα.
Μέχρι και τις 8 Ιουνίου, η έκθεση θα φιλοξενείται στις δύο μεσαιωνικές εκκλησίες της Παναγίας Καθολικής και του Τιμίου Σταυρού η οποία περιλαμβάνεται στη λίστα της ΟΥΝΕΣΚΟ με τα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, στο Πελένδρι. Η επιμελήτρια της έκθεσης δρ Νάτια Αναξαγόρου δήλωσε στην «Κ» πως η ιδέα για την έκθεση γεννήθηκε πριν από τρία περίπου χρόνια όταν η ίδια επισκέφτηκε εκκλησίες σε χωριά της Λεμεσού με στόχο να δει κάτω από ένα καινούργιο πρίσμα τις εικόνες που διασώζουν έτσι ώστε να ζητήσει κάποιες απ’ αυτές για δανεισμό για την έκθεση «Maniera Cypria: Λεμεσός, Μυθιστορία και Μνήμη», που διοργάνωνε τότε. Το συναρπαστικό αυτό ταξίδι την έφερε ξανά στην εκκλησία της Παναγίας Καθολικής στο Πελένδρι, με την εκπληκτική γκάμα εικόνων από τον 12ο έως τον 17ο αιώνα.
Στη συνέχεια ανηφόρισε, όπως αφηγήθηκε, μέχρι την εκκλησία του Τιμίου Σταυρού, όπου μαγεύτηκε από τις τοιχογραφίες, ειδικά αυτές που βρίσκονται στον κυρίως ναό και που απεικονίζουν τον Βίο της Θεοτόκου με ένα μοναδικό υφολογικό εκλεκτικισμό, που σμίγει την παλαιολόγεια παράδοση με δυτικές και σταυροφορικές επιδράσεις από τα εικονογραφημένα αρμενικά χειρόγραφα. «Βλέποντας τις τοιχογραφημένες σκηνές του 14ου αιώνα που ξετυλίγονταν μπροστά μου, όπως αυτήν του Ασπασμού, με τις κυοφορούσες Θεοτόκο και Ελισάβετ, να εναγκαλίζονται και να αγάλλονται για την επικείμενη μητρότητά τους, με τα έμβρυα ορατά στην κοιλιά τους και αυτό του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου να υποκλίνεται και να χαιρετά το έμβρυο του Χριστού, το μυαλό μου ανέτρεξε αμέσως στο φωτοστεφανωμένο γλυπτικό «Έμβρυο» που μου εντυπώθηκε στο εργαστήρι του Άγγελου Μακρίδη αλλά και στον ζωγραφικό «Ασπασμό» των δύο αγίων μορφών που είχα προσέξει στο σπίτι του Στας Παράσκου στην Κάτω Πάφο».
Παρατηρώντας εικόνες και τοιχογραφίες, η μνήμη της αναδίπλωνε συνειρμικά μια διαδοχή παραστάσεων σε σύγχρονα έργα τέχνης: η Βρεφοκρατούσα Παναγία των Κοννάρων στο εικονοστάσι της Παναγίας Καθολικής μου θύμισε την «Παναγία του Λιοπετρίου», τη χωρική Κύπρια βρεφοκρατούσα, του Γεωργίου Πολ. Γεωργίου, στην Κρατική Πινακοθήκη Σύγχρονης Κυπριακής Τέχνης και ακολούθησε μια ακατάπαυστη αλληλουχία διασύνδεσης. Πέραν όμως των υφιστάμενων έργων, δέκα από τους δεκαεπτά συμμετέχοντες καλλιτέχνες δημιούργησαν καινούργια έργα ειδικά για την έκθεση, τα οποία πρωτοπαρουσίασαν εντός των εκκλησιών, με έμπνευση τα ειλητάρια και τις επιγραφές, τα Σεραφείμ, τα πορτραίτα δωρητών, τα στασίδια, τα ρομβοειδή μοτίβα στα τέμπλα και άλλα στοιχεία.
Η αντιμετώπιση από την Εκκλησία
«Δεν γνωρίζω ποια είναι η εν γένει αντιμετώπιση της Εκκλησίας της Κύπρου αλλά μπορώ να σας πω γι’ αυτήν του μητροπολίτη Λεμεσού κ. Αθανασίου, δεδομένου ότι οι εκκλησίες του Πελενδρίου εντάσσονται στην επισκοπική περιφέρεια Λεμεσού» εξηγεί η κ. Αναξαγόρου. «Όταν τον συνάντησα για το θέμα αυτό αντιμετώπισα ένα ανοικτό πνεύμα και μια θεώρηση των πραγμάτων διαλεκτική που οδήγησε στην άμεση και απρόσκοπτη παραχώρηση των ιερών χώρων για το εικαστικό αυτό συμβάν.
Ο μητροπολίτης Λεμεσού μου είπε πως τον ενδιέφερε ιδιαίτερα αφενός να δοθεί η ευκαιρία στο κοινό να δει τη συνέχιση του βυζαντινού πνεύματος στη σύγχρονη τέχνη της Κύπρου και αφετέρου να επιτευχθεί μέσα από τις επισκέψεις αυτές στις εκκλησίες του Πελενδρίου η εξοικείωση με τις αριστουργηματικές τοιχογραφίες, παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς στον Τίμιο Σταυρό και τις θαυμαστές εικόνες στην Παναγία Καθολική, μία από τις λίγες εκκλησίες της επαρχίας Λεμεσού που διασώζουν το αρχικό τους εικονοστάσι, του 1500 περίπου».
«Μη μου άπτου, ούπω γαρ αναβέβηκα προς τον πατέρα μου»
Ο τίτλος «Μη μου άπτου», όπως εξηγεί η κ. Αναξαγόρου, προέρχεται από τη γνωστή σκηνή όπου ο Χριστός μετά την Ανάστασή του εμφανίζεται ως οπτασία στη Μαρία Μαγδαληνή, η οποία τείνει το χέρι για να τον αγγίξει και αυτός την αποτρέπει λέγοντάς της «μη μου άπτου, ούπω γαρ αναβέβηκα προς τον πατέρα μου» όπως καταγράφεται στο Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο.
Η σκηνή αυτή που απεικονίζεται σε τοιχογραφία του 14ου αιώνα στον Τίμιο Σταυρό και σε εικόνα του 1500 στο εικονοστάσι της Παναγίας Καθολικής παρέχει μια νοηματική σύλληψη απολύτως αρμόζουσα και συνάδουσα με την ανάλυση των αναλογιών της απτότητας και της απουσίας της που φέρνουν τη βυζαντινή τέχνη και αυτήν του Μοντερνισμού τόσο κοντά. Όπως στο Βυζάντιο έτσι και στον Μοντερνισμό δημιουργείται ένας εικαστικός χώρος, που δεν ανακαλεί οποιαδήποτε άλλη αίσθηση πλην της όρασης. Με τον αποκλεισμό της απτότητας, το βάθος και η προοπτική εξαφανίζονται, το φως και η σκιά τυποποιούνται σε επίπεδα σχήματα ενώ η γλυπτική πρακτική τείνει προς ένα ανάγλυφο αντί τρισδιάστατο αποτέλεσμα. Η δρ Αναξαγόρου , παράλληλα εξηγεί ότι «η επιλογή των ιστορικών αυτών ναών με τη μακραίωνη παράδοση έγινε όχι για να αναδειχθούν οι σύγχρονες δημιουργίες αλλά για να αναδειχθεί ειδικά η συσχέτισή τους με το βυζαντινό κληροδότημα που αυτές διασώζουν σε εξαίρετες τοιχογραφίες και εικόνες και να καταδειχθεί ακριβώς το πώς το Βυζάντιο ως πεμπτουσία, συνειδητά η ασυνείδητα, ζει και διέπει την τέχνη του σήμερα».
Οι εκκλησίες, όπως ανέλυσε η κ. Αναξαγόρου μέσα από αυτό το εικαστικό εγχείρημα δεν αντιμετωπίζονται ως χώροι εκθεσιακοί, δεν χρησιμοποιείται επιπρόσθετος φωτισμός πέραν του κατανυκτικού φωτός των αναμμένων κεριών και του αμυδρού φυσικού φωτός που εισρέει από τα παράθυρα των εκκλησιών, ενώ τα έργα που κατατίθενται ως σεμνά και διακριτικά αναθήματα στην πρώτη πηγή έμπνευσης, σμίγουν συχνά και γίνονται ένα με τον χώρο έτσι που πρέπει ο επισκέπτης να τα ανακαλύψει.
Τέλος, στην ερώτηση πού συναντά τελικά σήμερα και μέσα από την έκθεση η βυζαντινή τέχνη τη σύγχρονη η δρ. Αναξαγόρου ανέφερε συνοπτικά ότι: «Τόσο οι Βυζαντινοί όσο και οι σύγχρονοι καλλιτέχνες που περιλαμβάνονται στο εικαστικό αυτό συμβάν αναπαριστούν την υπέρβαση, εξαϋλώνοντας την απτή και προσφεύγοντας σε μια μεταφυσική πραγματικότητα».
Έκδοση παράλληλα με την έκθεση
Η έκδοση «Μη μου άπτου: Βυζαντινές αναλογίες στη σύγχρονη κυπριακή τέχνη»
των Πολιτιστικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού κυκλοφορεί παράλληλα με την ομώνυμη έκθεση. Συγγραφέας του βιβλίου είναι η Δρ. Νάτια Αναξαγόρου που έχει και την επιμέλεια της έκθεσης.
Το βιβλίο που είναι δίγλωσσο (ελληνικά/αγγλικά) περιλαμβάνει μία σύντομη εισαγωγή στη σχέση Βυζαντίου και Μοντερνισμού καθώς και αναλυτικά κείμενα στην ελληνική και αγγλική για τα έργα που περιλαμβάνονται στην έκθεση, για τις βυζαντινές αναλογίες που το καθένα απ’ αυτά εμπεριέχει και για τη συνομιλία που αναπτύσσει με τις τοιχογραφίες, τις εικόνες και την όλη εκκλησιαστική ατμόσφαιρα, τόσο θεματικά όσο και υφολογικά. Η έκδοση έχει διαστάσεις 17×24 εκ., περιλαμβάνει στις 116 σελίδες της πλούσιο οπτικό υλικό, με επιτόπια φωτογράφιση των έργων εντός των δύο εκκλησιών και φέρει στο εξώφυλλό της την πρόσφατη δημιουργία του Άγγελου Μακρίδη «Πιστοί-Προσκυνητές» του 2014. Διατίθεται κατά τη διάρκεια της έκθεσης στην ειδική τιμή των €10.
Info
Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι την Κυριακή 8 Ιουνίου στις εκκλησίες της Παναγίας Καθολικής και του Τιμίου Σταυρού στο Πελένδρι. Ώρες λειτουργίας καθημερινά 10:00 – 18:00. Για πληροφορίες σχετικά με ειδικές ξεναγήσεις στο Πελένδρι, τηλ. 97778799.
Michalis Christodoulou 